เอตฺถ ปิวนฺตีติ เอตสฺมิํ นิปานติตฺเถ อุทกํ ปิวนฺติฯ อิมินา มคฺเคน ปวิสนฺตีติ อิมินา มคฺเคน นิปานติตฺถํ ปวิสนฺติฯ มคฺคํ ปิธายาติ ปกติมคฺคํ ปิทหิตฺวาฯ น ตาว กิญฺจิ กโรติ อนวเสเส วนมิเค ฆาเตตุกาโมฯ

อวิชฺชาย อญฺญาณา หุตฺวาติ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา ญาณรหิตา หุตฺวา, นนฺทีราเคน อุปนีตา รูปารมฺมณาทีนิ อาพนฺธิตฺวาฯ ปโลภนโต โอกจรํ นนฺทีราโคติฯ พฺยาโมหนโต โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสติฯ เตสนฺติ โอกจโรกจาริกานํฯ สาขาภงฺเคนาติ ตาทิเสน ลูขตรคนฺเธน สาขาภงฺเคนฯ มนุสฺสคนฺธํ อปเนตฺวา ตสฺส สาขาภงฺคสฺส คนฺเธนฯ สมฺมตฺโตติ สมฺมชฺชิโต พฺยามุญฺโฉฯ

พุทฺธานํ เขมมคฺควิจรณํ กุมฺมคฺคปิธานญฺจ สพฺพโลกสาธารณมฺปิ อตฺถโต เวเนยฺยปุคฺคลาเปกฺขเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญาตโกณฺฑญฺญาทีนํ ภพฺพปุคฺคลาน’’นฺติ อาหฯ อูหโตติ สมูหโต นีหโตติ อาห ‘‘ทฺเวธา เฉตฺวา ปาติโต’’ติฯ นาสิตาติ อทสฺสนํ คมิตาติ อาห ‘‘สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาฏิตา’’ติฯ หิตูปจารนฺติ สตฺตานํ หิตจริยํฯ

ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[216] ทสกุสลกมฺมปถวเสนาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ วฏฺฏปาทกสมาปตฺติจิตฺตสฺสปิ อิธ อธิจิตฺตภาเวน อนิจฺฉิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติฯ อถ วา อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมสงฺคหิตเมว เกวลํ ‘‘ปกติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมวา’’ติ วตฺวา ยเทตฺถ อธิจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ ตเทว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติ อาหฯ อิตรสฺส ปเนตฺถ วิธิ น ปฏิเสเธตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เกจิฯ อนุยุตฺเตนาติ อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทนวเสน, อุปฺปนฺนสฺส ปริพฺรูหนวเสน อนุ อนุ ยุตฺเตนฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํฯ คเหตฺวา วิหรนฺโตติ ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโตฯ ภาวนาย อปฺปนํ อปฺปตฺโตปิ อธิจิตฺตมนุยุตฺโตเยว ตทตฺเถปิ ตํสทฺทโวหารโตฯ

เยหิ ผลํ นาม ยถา อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ปกปฺปิยมานํ วิย โหติ, ตานิ นิมิตฺตานิฯ เตนาห ‘‘การณานี’’ติฯ กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ กาเลนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘สมเย สมเย’’ติฯ นนุ จ…เป.… นิรนฺตรํ มนสิ กาตพฺพนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จ ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนตฺตา อพฺพุทนีหรณวิธิํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ‘‘ปญฺจ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานี’’ติ อยํ เทสนา อารทฺธาติ? ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตนา’’ติ วุตฺตตฺตา อวิจฺเฉทวเสน ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต อธิจิตฺตมนุยุตฺโต นามาติ โจทกสฺส อธิปฺปาโยฯ อิตโร ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺสอาทิกมฺมิกสฺส กทาจิ ภาวนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตโต จิตฺตสฺส วิโสธนตฺถาย ยถากาลํ อิมานิ นิมิตฺตานิ มนสิ กาตพฺพานีติ ‘‘กาเลน กาล’’นฺติ สตฺถา อโวจาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาฬิยญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิมานีติ อิมานิ ปาฬิยํ อาคตานิ ปญฺจ นิมิตฺตานิฯ อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํฯ

ฉนฺทสหคตา ราคสมฺปยุตฺตาติ ตณฺหาฉนฺทสหคตา กามราคสมฺปยุตฺตาฯ อิฏฺฐานิฏฺฐอสมเปกฺขิเตสูติ อิฏฺเฐสุ ปิเยสุ, อนิฏฺเฐสุ อปฺปิเยสุ, อสมํ อสมฺมา เปกฺขิเตสุฯ อสมเปกฺขนนฺติ เคหสฺสิตอญฺญาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.308)ฯ เต ปริวิตกฺกาฯ ตโต นิมิตฺตโต อญฺญนฺติ ตโต ฉนฺทูปสํหิตาทิอกุสลวิตกฺกุปฺปตฺติการณโต อญฺญํ นวํ นิมิตฺตํฯ ‘‘มนสิกโรโต’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อารมฺมณํ, ตาทิโส ปุริมุปฺปนฺโน จิตฺตปฺปวตฺติอากาโร วา นิมิตฺตํฯ กุสลนิสฺสิตํ นิมิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตปฺปวตฺติการณํ มนสิ กาตพฺพํ จิตฺเต ฐเปตพฺพํ, ภาวนาวเสน จินฺเตตพฺพํ, จิตฺตสนฺตาเน วา สงฺกมิตพฺพํฯ อสุภญฺหิ อสุภนิมิตฺตนฺติฯ สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺเน ฉนฺทูปสํหิเต วิตกฺเกติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอวํ ‘‘โทสูปสญฺหิเต’’ติอาทีสุ ยถารหํ ตํ ตํ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘สตฺเตสุ สงฺขาเรสู’’ติ ยตฺถ กตฺถจิฯ ปญฺจธมฺมูปนิสฺสโยติ ปญฺจวิโธ ธมฺมูปสํหิโต อุปนิสฺสโยฯ

เอวํ ‘‘ฉนฺทูปสญฺหิเต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หตฺถา วา โสภนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ‘‘อสุภโต อุปสํหริตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อุปสํหรณาการสฺส ทสฺสนํ ‘‘กิมฺหิ สารตฺโตสี’’ติฯ ฉวิราเคนาติ ฉวิราคตาย กาฬสามาทิวณฺณนิภายฯ กุผฬปูริโตติ ปกฺเกหิ กุณปผเลหิ ปุณฺโณฯ ‘‘กลิผลปูริโต’’ติ วา ปาโฐฯ

อสฺสามิกตาวกาลิกภาววเสนาติ อิทํ ปตฺตํ อนุกฺกเมน วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ ปตฺวา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ภินฺนํ วา หุตฺวา กปาลนิฏฺฐํ ภวิสฺสติฯ อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการํ ชิณฺณตญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติฯ สเจ ปน เนสํ สามิโก ภเวยฺย, น เนสํ เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยาติ เอวํ อสฺสามิกภาววเสน, ‘‘อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิก’’นฺติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน จ มนสิกโรโตฯ

อาฆาตวินย…เป.… ภาเวตพฺพาติ – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อาฆาตปฏิวินยาฯ ยตฺถ หิ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน อาฆาโต สพฺพโส ปฏิวิเนตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อาคตสฺส อาฆาตวินยสุตฺตสฺส (อ. นิ. 5.161) เจว กกจูปโมวาท(ม. นิ. 1.222-233) ฉวาลาตูปมาทีนญฺจ (อิติวุ. 91) วเสน อาฆาตํ ปฏิวิโนเทตฺวา เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ

ครุสํวาโสติ ครุํ อุปนิสฺสาย วาโสฯ อุทฺเทโสติ ปริยตฺติธมฺมสฺส อุทฺทิสาปนญฺเจว อุทฺทิสนญฺจฯ อุทฺทิฏฺฐปริปุจฺฉนนฺติ ยถาอุคฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถปริปุจฺฉาฯ ปญฺจ ธมฺมูปนิสฺสายาติ ครุสํวาสาทิเก ปญฺจ ธมฺเม ปฏิจฺจฯ โมหธาตูติ โมโหฯ

อุปนิสฺสิตพฺพาติ อุปนิสฺสยิตพฺพา, อยเมว วา ปาโฐฯ ยตฺตปฺปฏิยตฺโตติ ยตฺโต จ คามปฺปเวสนาปุจฺฉากรเณสุ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน สชฺชิโต จ โหตีติ อตฺโถฯ อถสฺส โมโห ปหียตีติ อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ปจฺฉา โส โมโห วิคจฺฉติฯ เอวมฺปีติ เอวํ อุทฺเทเส อปฺปมชฺชเนนปิฯ ปุน เอวมฺปีติ อตฺถปริปุจฺฉาย กงฺขาวิโนทเนปิฯ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ สุยฺยมานสฺส ธมฺมสฺส เตสุ เตสุ ปเทสุ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติ โส โส อตฺโถ วิภูโต โหติฯ

อิทํ จกฺขุรูปาโลกาทิ อิมสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส การณํ, อิทํ สาลิพีชภูมิสลิลาทิ อิมสฺส สาลิองฺกุรสฺส การณํฯ อิทํ น การณนฺติ ตเทว จกฺขุรูปาโลกาทิ โสตวิญฺญาณสฺส, ตเทว สาลิพีชาทิ กุทฺรุสกงฺกุรสฺส น การณนฺติ ฐานาฏฺฐานวินิจฺฉเย เฉโก โหติฯ

อารมฺมเณสูติ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ อิเม วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโยฯ สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺพากุสลปฏิปกฺขาติ กตฺวา ‘‘ปหียนฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ น สพฺเพ สพฺเพสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตาติ ‘‘ปหียนฺติ เอวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ เตนาห ‘‘อิมานี’’ติอาทิฯ

กุสลนิสฺสิตนฺติ กุสเลน นิสฺสิตํ นิสฺสยิตพฺพํฯ กุสลสฺส ปจฺจยภูตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, กุสลุปฺปตฺติการณํ ยถาวุตฺตอสุภนิมิตฺตาทิเมว วทติฯ สารผลเกติ จนฺทนมเย สารผลเกฯ วิสมาณินฺติ วิสมากาเรน ตตฺถ ฐิตํ อาณิํฯ หเนยฺยาติ ปหเรยฺย นิกฺขาเมยฺยฯ

[217] อฏฺโฏติ อาตุโร, ทุคฺคนฺธพาธตาย ปีฬิโตฯ ทุกฺขิโตติ สญฺชาตทุกฺโขฯ อิมินาปิ การเณนาติ อโกสลฺลสมฺภูตตาย กุสลปฏิปกฺขตาย เคหสฺสิตโรเคน สโรคตาย จ เอเต อกุสลา วิญฺญุครหิตพฺพตาย ชิคุจฺฉนียตาย จ สาวชฺชา อนิฏฺฐผลตาย นิรสฺสาทสํวตฺตนิยตาย จ ทุกฺขวิปากาติ เอวํ เตน เตน การเณน อกุสลาทิภาวํ อุปปริกฺขโตฯ

‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;

อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติฯ (อป. เถรี 2.4.157) –

เอวมาทิ กายวิจฺฉนฺทนียกถาทีหิ วาฯ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;

กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชย’’นฺติฯ (เถรคา. 442) –

เอวมาทิ ปฏิฆวูปสมนกถาทิกาปิ สงฺคณฺหาติฯ

[218] น สรณํ อสติ, อนนุสฺสรณํฯ อมนสิกรณํ อมนสิกาโรฯ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรเนว นิสีทิตพฺพํฯ อุคฺคหิโต ธมฺมกถาปพนฺโธติ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปกาโร ธมฺมกถาปพนฺโธฯ มุฏฺฐิโปตฺถโกติ มุฏฺฐิปฺปมาโณ ปาริหาริยโปตฺถโกฯ

สมนฺนาเนนฺเตนาติ สมนฺนาหรนฺเตนฯ โอกาโส น โหติ อารทฺธสฺส ปริโยสาเปตพฺพโตฯ อารทฺธสฺส อนฺตคมนํ อนารมฺโภวาติ เถรวาโทฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ ปพฺภารโสธนํ กายกมฺมํ, อารภนฺโต เอว วิตกฺกนิคฺคณฺหนตฺถํ สํยุตฺตนิกายสชฺฌายนํ วจีกมฺมํ, ทสฺสนกิจฺจปุพฺพกมฺมกรณตฺถํ เตโชกสิณปริกมฺมนฺติ ตีณิ กมฺมานิ อาจิโนติฯ เถโร ตสฺส อาสยํ กสิณญฺจ สวิเสสํ ชานิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร’’ติอาทิมโวจฯ เตนสฺส ยถาธิปฺปายํ สพฺพํ สมฺปาทิตํฯ อสติปพฺพํ นาม อสติยา วิตกฺกนิคฺคหณวิภาวนโตฯ

[219] วิตกฺกมูลเภทํ ปพฺพนฺติ วิตกฺกมูลสฺส ตมฺมูลสฺส จ เภทวิภาวนํ วิตกฺกมูลเภทํ ปพฺพํฯ วิตกฺกํ สงฺขโรตีติ วิตกฺกสงฺขาโร, วิตกฺกปจฺจโย สุภนิมิตฺตาทีสุปิ สุภาทินา อโยนิโสมนสิกาโรฯ โส ปน วิตกฺกสงฺขาโร สํติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิตกฺกสงฺขารสณฺฐานํ, อสุเภ สุภนฺติอาทิ สญฺญาวิปลฺลาโสฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกานํ มูลญฺจ มูลมูลญฺจ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติฯ วิตกฺกานํ มูลมูลํ คจฺฉนฺตสฺสาติ อุปปริกฺขนวเสน มิจฺฉาวิตกฺกานํ มูลํ อุปฺปตฺติการณํ ญาณคติยา คจฺฉนฺตสฺสฯ ยาถาวโต ชานนฺตสฺส ปุพฺเพ วิย วิตกฺกา อภิณฺหํ นปฺปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘วิตกฺกจาโร สิถิโล โหตี’’ติฯ ตสฺมิํ สิถิลีภูเต มตฺถกํ คจฺฉนฺเตติ วุตฺตนเยน วิตกฺกจาโร สิถิลภูโต, ตสฺมิํ วิตกฺกานํ มูลคมเน อนุกฺกเมน ถิรภาวปฺปตฺติยา มตฺถกํ คจฺฉนฺเตฯ วิตกฺกา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺตีติ มิจฺฉาวิตกฺกา สพฺเพปิ คจฺฉนฺติ น สมุทาจรนฺติ, ภาวนาปาริปูริยา วา อนวเสสา ปหียนฺติฯ

กณฺณมูเล ปติตนฺติ สสกสฺส กณฺณสมีเป กณฺณสกฺขลิํ ปหรนฺตํ วิย อุปปติตํฯ ตสฺส กิร สสกสฺส เหฏฺฐา มหามูสิกาหิ ขตมหาวาฏํ อุมงฺคสทิสํ อโหสิ, เตนสฺส ปาเตน มหาสทฺโท อโหสิฯ ปลายิํสุ ‘‘ปถวี อุทฺรียตี’’ติฯ มูลมูลํ คนฺตฺวา อนุวิชฺเชยฺยนฺติ ‘‘ปถวี ภิชฺชตี’’ติ ยตฺถายํ สโส อุฏฺฐิโต, ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส มูลการณํ ยํนูน วีมํเสยฺยํฯ ปถวิยา ภิชฺชนฏฺฐานํ คเต ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ สโส ‘‘น สกฺโกมิ สามี’’ติ อาหฯ อาธิปจฺจวโต หิ ยาจนํ สณฺหมุทุกํฯ ทุทฺทุภายตีติ ทุทฺทุภาติ สทฺทํ กโรติฯ อนุรวทสฺสนญฺเหตํฯ ภทฺทนฺเตติ มิคราชสฺส ปิยสมุทาจาโร, มิคราช, ภทฺทํ เต อตฺถูติ อตฺโถฯ กิเมตนฺติ กิํ เอตํ, กิํ ตสฺส มูลการณํ? ทุทฺทุภนฺติ อิทมฺปิ ตสฺส อนุรวทสฺสนเมวฯ

เอวนฺติ ยถา สสกสฺส มหาปถวีเภทนํ รวนาย มิจฺฉาคาหสมุฏฺฐานํ อมูลํ, เอวํ วิตกฺกจาโรปิ สญฺญาวิปลฺลาสสมุฏฺฐาโน อมูโลฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกาน’’นฺติอาทิฯ

[220] อภิทนฺตนฺติ อภิภวนทนฺตํ, อุปริทนฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปริทนฺต’’นฺติฯ โส หิ อิตรํ มุสลํ วิย อุทุกฺขลํ วิเสสโต กสฺสจิ ขาทนกาเล อภิภุยฺย วตฺตติฯ กุสลจิตฺเตนาติ พลวสมฺมาสงฺกปฺปสมฺปยุตฺเตนฯ อกุสลจิตฺตนฺติ กามวิตกฺกาทิสหิตํ อกุสลจิตฺตํฯ อภินิคฺคณฺหิตพฺพนฺติ ยถา ตสฺส อายติํ สมุทาจาโร น โหติ, เอวํ อภิภวิตฺวา นิคฺคเหตพฺพํ, อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพาติ อตฺโถฯ เก จ ตุมฺเห สติปิ จิรกาลภาวนาย เอวํ อทุพฺพลา โก จาหํ มม สนฺติเก ลทฺธปฺปติฏฺเฐ วิย ฐิเตปิ อิทาเนว อปฺปติฏฺเฐ กโรนฺโต อิติ เอวํ อภิภวิตฺวาฯ ตํ ปน อภิภวนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามํ ตโจ จา’’ติอาทินา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยปคฺคณฺหนมาหฯ อตฺถทีปิกนฺติ เอกนฺตโต วิตกฺกนิคฺคณฺหนตฺถโชตกํฯ อุปมนฺติ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พลวา ปุริโส’’ติอาทิกํ อุปมํฯ

[221] ปริยาทานภาชนียนฺติ ยํ ตํ อาทิโต ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขุนา ปญฺจ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานี’’ติ นิทฺทิฏฺฐํ, ตตฺถ ตสฺส นิมิตฺตสฺส มนสิกรณกาลปริยาทานสฺส วเสน วิภชนํฯ นิคมนํ วา เอตํ, ยทิทํ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ ยถาวุตฺตสฺส หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติฯ ตถาปฏิปนฺนสฺส วา วสีภาววิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺถาจริโยติ ธนุพฺเพทาจริโยฯ ยถา หิ สสนโต อสตฺถมฺปิ สตฺถคฺคหเณเนว สงฺคยฺหติ, เอวํ ธนุสิปฺปมฺปิ ธนุพฺเพทปริยาปนฺนเมวาติฯ

ปริยายติ ปริวิตกฺเกตีติ ปริยาโยฯ วาโรติ อาห ‘‘วิตกฺกวารปเถสู’’ติ, วิตกฺกานํ วาเรน ปวตฺตนมคฺเคสุฯ จิณฺณวสีติ อาเสวิตวสีฯ ปคุณวสีติ สุภาวิตวสีฯ สมฺมาวิตกฺกํเยว ยถิจฺฉิตํ ตถาวิตกฺกนโต, อิตรสฺส ปนสฺส เสตุฆาโตเยวาติฯ

วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สีหนาทวคฺควณฺณนาฯ

3. โอปมฺมวคฺโค

1. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา

[222] โมฬินฺติ เกสรจนํฯ เวหายสนฺติ อากาเสฯ รตนจงฺโกฏวเรนาติ รตนสิลามยวรจงฺโกฏเกน สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิฯ ‘‘สุวณฺณจงฺโกฏกวเรนา’’ติปิ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 23 ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.2 อวิทูเรนิทานกถา) ปาโฐฯ

สาติ โมฬิฯ โมฬิ เอตสฺส อตฺถีติ โมฬิโก, โมฬิโก เอว โมฬิโยฯ ผคฺคุโนติ ปน นามํฯ สงฺขาติ สมญฺญาฯ เวลียติ ขณมุหุตฺตาทิวเสน อุปทิสียตีติ เวลา, กาโลติ อาห ‘‘ตายํ เวลายํ…เป.… อยํ กาลเวลา นามา’’ติฯ เวลยติ ปริจฺเฉทวเสน ติฏฺฐตีติ เวลา, สีมาฯ เวลยติ สํกิเลสปกฺขํ จาลยตีติ เวลา, สีลํฯ อนติกฺกมนฏฺโฐปิ จสฺส สํกิเลสธมฺมนิมิตฺตํ อจลนเมวฯ วิญฺญุปุริสาภาเว ฉปญฺจวาจามตฺตํ โอวาเท ปมาณํ นามฯ ทวสหคตํ กตฺวาติ กีฬาสหิตํ กตฺวาฯ

มิสฺสีภูโตติ อนนุโลมิกสํสคฺควเสน มิสฺสีภูโตฯ ‘‘อวณฺณํ ภาสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘ตาปนปจนโกฏฺฏนาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิกรณมฺปิ กโรตีติ เอตฺถ ยถา โส อธิกรณาย ปริสกฺกติ, ตํทสฺสนํ ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูน’’นฺติอาทิฯ อธิกรณํ อากฑฺฒตีติ อธิกรณํ อุทฺทิสฺส เต ภิกฺขู อากฑฺฒติ, อธิกรณํ วา เตสุ อุปฺปาเทนฺโต อากฑฺฒติฯ อุทฺเทสปทํ วาติ ปทโส อุทฺเทสมตฺตํ วาฯ เนว ปิยกมฺยตายาติ เนว อตฺตนิ สตฺถุโน ปิยภาวกามตายฯ น เภทาธิปฺปาเยนาติ น สตฺถุโน เตน ภิกฺขุนา เภทาธิปฺปาเยนฯ อตฺถกามตายาติ โมฬิยผคฺคุนสฺส หิตกามตายฯ

[224] อวณฺณภาสเนติ ภิกฺขุนีนํ อคุณกถเนฯ ฉนฺทาทีนํ วตฺถุภาวโต กามคุณา เคหํ วิย เคหํ, เต จ เต สิตา นิสฺสิตาติ เคหสฺสิตาติ วุตฺตาฯ ตณฺหาฉนฺทาปิ ตาสํ กตฺตุกามตาปีติ อุภเยปิ ตณฺหาฉนฺทา, ปฏิฆฉนฺทา ปน เตสํ กตฺตุกามตา เอวฯ ผลิกมณิ วิย ปกติปภสฺสรสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส อุปสงฺโค วิย วิปริณามการณํ ราคาทโยติ อาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติอาทิฯ